خلاصه:
در سال های پایانی قرن بیستم و آغاز هزاره ی سوم، کارآفرینی اجتماعی به عنوان مکمل ساز و کار های کارآفرینی تجاری و کارآفرینی دولتی ظهور یافت. انجمن های مدنی، مظهر مشارکت های مردمی و کنش های نوع دوستی و خیر خواهی هستند که در ادبیات توسعه تحت لوای کارآفرینی اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردارند.

در مکاتب دینی بویژه اسلام، ارزش های اسلامی و تعالیم اخلاقی، پشتوانه مناسبی برای عمق بخشیدن به کارآفرینی اجتماعی و کنش های خیر خواهانه به حساب می آیند و سنت های حسنه زکات، صدقه، احسان و نیکوکاری و آنچه که در این مقاله به آن پرداخته می شود یعنی سنت پسندیده وقف، مصداق های موثر کارآفرینی یا کارگشایی اجتماعی هستند.

کنش های خیرین نیکوکار در تأسیس و بهره برداری از مدارس آموزشی در مناطق محروم، تأسیس و راه اندازی بیمارستان های خیریه از طریق موقوفات، مراکز نگهداری ایتام و حمایت های مادی و معنوی از نیازمندان در راستای قرب الهی مصداق های بارزی از فعالیت های خیر خواهانه و نوآورانه در کشورهای اسلامی از جمله ایران اسلامی هستند .

که سنت حسنه وقف دائمی دارآیی و اموال شخصی در گسترش این نوع برنامه های توسعه انسانی بسیار موثر واقع شده است. مقاله حاضر با رویکردیتوصیفی - تحلیلی به تبیین وقف به عنوان الگوی کارآفرینی اجتماعی پایدار در ارتقای توسعه انسانی و رفاه اجتماعی می پردازد

واژه های اصلی: کارآفرینی اجتماعی، خیر خواهی، وقف و توسعه
 

مقدمه

تجربه ثابت نموده است که دولت ها به تنهایی قادر به تأمین منافع عمومی جامعه و تحقق اهداف توسعه ای نیستند و به همین خاطر استفاده از ظرفیت های بخش های خصوصی تجاری در عرصه تولید کالا و ارائه خدمات باعث گسترش بنگاه های اقتصادی در کشور های توسعه یافته شده و زمینه های شکوفایی اقتصادی، اشتغال پایدار و رفاه نسبی شهروندان را تا حدود زیادی فراهم ساخته است.

به همان نسبت که در یک کشور بخش خصوصی تجاری از لحاظ مقیاس فعالیت و بازدهی اقتصادی گسترش می یابد، رفاه و توسعه همگانی در جامعه بافزایش می یابد. بخش خصوصی در ادبیات توسعه موتور محرکه شتاب دهنده اقتصاد جامعه به حساب می آید .

و یکی از دلایل ناکامی کشور های در حال توسعه و اسلامی در تحقق اهداف توسعه ای، ضعف ساختار اقتصادی و حضور کم رنگ بخش خصوصی و دخالت نسبتأ گسترده دولت در نظام اقتصادی است..

برغم حضور فعال بخش های خصوصی در قالب شرکت های تجاری، شواهد نشان می هد که تجربه بازار نیز در تحقق نیازهای محرومیت زدایی و تأمین منافع عمومی با شکست مواجه است؛ زیرا فعالیت های بخش خصوصی در قلمرو بازار با انگیزه های انتفاعی و مبتنی بر معیارهای عقلانیت اقتصادی و نفع طلبی شخصی است.

از همین رو، کارآفرینی اجتماعی(1)و مشارکت های مردمی حلقه تکمیل کننده چرخه توسعه در پرتو دولت راهبردی و بخش خصوصی فعال است و به راحتی می تواند شکاف میان دولت و بازار را پر نماید.

فلسفه وجودی سازمان های مردم نهاد و موسسات خیریه(2)، استفاده از ظرفیت مشارکت های مردمی است که با انگیزه های نوع دوستی و انگیزه های اعتقادی و مذهبی و با هدف حل مسائل اجتماعی در حوزه های مختلف فعالیت می کنند.

همچنین ناکامی دولت ها در تحقق اهداف محرومیت زدایی به خاطر محدودیت های بودجه ای و عدم تمایل بخش خصوصی در تعقیب مسائل اجتماعی به دلایل ماهیت انتفاعی و انگیزه سود گرایانه حاکم بر فضای بازار، ضرورت استفاده از ظرفیت مشارکت های مدنی و کارآفرینی اجتماعی را برای جبران ناکامی دولت و ناکارآیی بخش خصوصی در پیگیری اهداف توسعه ای و رفاه اجتماعی آشکار می نماید. مشخصه اصلی فعالیت کارآفرینی اجتماعی،ا قدام داوطلبانه و با نیات خیرخواهانه و بشر دوستانه است..(Weerawardena,2006,p,22).
 

کارآفرینی اجتماعی

واژه کارآفرینی ریشه در ادبیات فرانسه در قرن های هفدهم و هیجد هم میلادی دارد. کارآفرینی به افرادی اشاره دارد که با پیگیری و جستجوی روش های بهتر انجام کار پیشرفت اقتصادی ملاحظه ای را تجربه می کنند.

کارآفرینان با استفاده بهینه از منابع و امکانات محدود بهره وری و کارآیی قابل توجهی را عرضه و به عبارتی دقیق تر کارآفرینان ارزش افزوده ایجاد می کنند.

در گفتمان اقتصادی جوزف شومپیتر(3) (، کارآفرینان تجاری(4) (نوآورانی هستند که اهداف اقتصادی را دنبال می کنند)ees , 2001 , p,2. آنها همیشه در جستجوی تغییر، واکنش هوشمندانه به تغییر و حداکثر استفاده از تغییرات هستند.

در ادبیات کارآفرینی، علاوه بر کارآفرینی تجاری که بیشتر معطوف به کسب و کار های تجاری و اقدامات ریسک پذیرانه جهت دستیابی به اهداف سودآوری است، کارآفرینی اجتماعی به مثابه مکمل کارآفرینی تجاری جایگاه ویژه ای در ادبیات توسعه انسانی و اجتماعی دارد.

جوهره کارآفرینی اجتماعی همان فعالیت های نوع دوستی، احسان و نیکوکاری و احساس مسئولیت در قبال مشکلات اقشار آسیب پذیر و محروم جامعه است.

آنچه ضرورت کارآفرینی اجتماعی را در جامعه مدرن امروزی آشکار می سازد بن بست نظام سرمایه داری است که با اصالت دادن به اصل آهنین منافع شخصی و نادیده گرفتن حقوق و نیاز های اقشار و طبقات آسیب پذیر جامعه بر شدت فقر و محرومیت و افزایش شکاف طبقاتی در جامعه افزوده است.

با توجه به ناکامی دولت و موسسات تجاری برای حل مسائل اجتماعی، جامعه امروزی برای رویارویی با مسائل پیچیده اجتماعی نیازمند کارآفرینی و خلاقیت اجتماعی است. کارآفرینی اجتماعی شامل برنامه های نوآورانه برای کمک به بهبود معیشت کسانی است که فاقد کسب و کار و توان مالی هستند و یا در استفاده از فرصت های خدمات اجتماعی با محدودیت مواجه اند.

این گروه از کارآفرینان نیکوکار، بر اساس پایبندی به ارزش ها و مأموریت ارزشی که به آن باور دارند دست به ابتکار عمل ها و نوآوری های اجتماعی برای برآورده ساختن نیازهای جامعه می زنند. آن ها در سایه تجکیم مناسبات و پیوند های اجتماعی به کارگشایی و حل مشکلات مردم می پردازند. و با روش های نوآورانه به دنبال حل مشکلات اقشار محروم و آسیب پذیر جامعه هستند(Gliedt,2007, p,538)

خمیر مایه کارآفرینی اجتماعی اقدام داوطلبانه و نوآورانه با تلفیقی از خیر خواهی است. این نوع از کارآفرینان با انگیزه های نوع دوستی و نیکوکارانه در راستای خدمت به بندگان خدا، نوعی رضایت درونی حاصل می کنند و از اینکه گرهی از مشکلات مردم به دست آن ها باز می شود و در خدمت به هم نوعان مشارکت دارند، شور و شعف در آن ها بوجود می آید.

کارآفرینی اجتماعی همان نوآوری برای مشکلات و مسائل اجتماعی است. کارآفرینان اجتماعی با استفاده از تدابیر نوآورانه و ایجاد ساز و کار های اجتماعی به بسیج منابع برای برخورد با مسائل اجتماعی می پردازند.

کارافرینان اجتماعی به دنبال شناسایی و رفع نیازهای اجتماعی جامعه هستند و در این مسیر پر فراز و نشیب از اعتبار اجتماعی و جان و مال خود مایه می گذارند. کارآفرینان اجتماعی تحولات اجتماعی را شتاب می بخشند پیامد های اجتماعی بلند مدت و پایدار را به ارمغان می آورند(Alvord,2004, p,262).

یکی از نمونه های موفق کارآفرینی اجتماعی در مصر تاسیس سازمان غیر انتفاعی سکیم(Sekem)همان نام قدیمی مصر باستان به معنای انرژی آفتاب(5))است که در سال 1977 بر اساس سنت های فرهنگی بومی و تعالیم اسلامی پایه گذاری شد. این موسسه بعد ها به یک شرکت چند منظوره تبدیل شد.

و درآمد های حاصل از آن به تعلیم و تربیت بزرگسالان و بهداشت و درمان اقشار آسیب پذیر اختصاص یافت. ضمنأ در این موسسه تلاش های زیادی برای جلب اعتماد و حمایت خیرین جهت پیشبرد طرح های فقر زدایی صورت گرفته است و این موسسه توانسته است جوایز ملی و بین المللی را به خاطر اقدامات بشر دوستانه و فقر زدایی از آن خود نماید(Christian,2005, p,241)
 

کارآفرینی اجتماعی در اسلام

شواهد تجربی تأیید می کند کنش های خیر خواهانه انسان ها تا حدود زیادی ریشه در باور ها و اعتقادات شهروندان دارد و باور های فرهنگی و اجتماعی به عنوان خمیر مایه شخصیت جوامع و ملت ها در گرایشات نوع دوستی و رفتارهای داوطلبانه و نیکوکارانه شهروندان بسیار موثر است.

در مطالعه ای که تحت عنوان تأثیر مذهب روی فعالیت های خیریه در کانادا انجام شد، یافته های تحقیق تأثیر تعلقات و باور های مذهبی را در گسترش فعالیت های خیریه و داوطلبانه تأیید می کند.

بر اساس یافته های بدست آمده، شهروندان کانادایی با اعتقادات مذهبی قوی، در مقایسه با سایرین مشارکت بیشتری در فعالیت های خیریه و کمک به اقشار آسیب پذیر و نیازمند داشته اند(Berger,2006, p,8).

بکر و همکاران نیز در مطالعه ای میدانی پیرامون عوامل اثر گذار بر کنش های نوع دوستی و خیر خواهانه، پایبندی به ارزش های مذهبی و تعالیم اخلاقی را در بروز رفتار های خیر خواهانه حائز اهمیت می دانند(Bekkers,2007, p,15).

همچنین، وانگ و گرادی در بررسی روابط میان کنش داوطلبانه، سرمایه اجتماعی و کمک های خیریه، دریافتند که باورهای مذهبی از عوامل تعیین کننده کنش های داوطلبانه و افزایش کمک های خیریه و بشر دوستانه است. شهروندان معتقد به باور های مذهبی تمایل بیشتری دارند تا کمک های خیریه شان را در اختیار اقشار آسیب پذیر و معلولان قرار دهند(Wang and Graddy, 2008, p, 30).


در یک بررسی تطبیقی، مذاهب مختلف از لحاظ توجه به فعالیت های خیریه و نیکوکاری مورد مقایسه قرار گرفتند و یافته های تحقیق اثبات نمود که مکتب اسلام نسبت به بسیاری از مکاتب دینی اهمیت زیادی به فعالیت های نوع دوستی و خیریه می دهد.(Salamon, 1997, p,6)

ارزش ها و نماد های دینی رایج در فرهنگ اسلامی از قبیل صدقه، زکات، توجه به فقرا و محرومان، نذر، ایثار، احسان و محبت با بندگان، نوع دوستی، تعاون و مشارکت جمعی و وقف اموال و دارآیی برای اهداف خیریه بیانگر قابلیت های وسیع کارآفرینی اجتماعی در اسلام است.

آیه های قرآن و احادیث متعدد، مسلمانان را به خاطر اقدامات بشر دوستانه و نیکوکارانه به پاداش های بهشت برین و قرب الهی مژده می دهند. بعلاوه، مسلمانان اقدامات نیکوکارانه از قبیل صدقه، کمک کردن به نیازمندان و وقف را نوعی تعهد اخلاقی و دینی می دانند و با طیب خاطر در راستای جلب رضایت خداوند و رفع خواسته های نیازمندان تلاش می کنند.

در حدیثی از پیامبر اکرم(ص)نقل شده است: " خداوند نسبت به انسان هایی که یاور همنوع خودشان هستند عشق می ورزد و آنها را دوست می دارد. بعلاوه خداوند انسان را خلق نموده است و به آنها این استعداد را ارزانی نموده است تا برای دیگران مفید باشند و کارهای خیر انجام دهند":

در یکی از احادیث قدسی نیز که نقل قول از خداوند توسط پیامبر اکرم ص است بر نوع دوستی و توجه به فقرا تأکید فراوان شده است.

در این حدیث آمده است " خداوند تنها نماز آن دسته از نماز گذاران را می پذیرد که مشی اعتدال را دنبال می کنند و حیوانات و سایر مخلوقات خداوند را آزار نمی رسانند، بر گناه پافشاری نمی کنند و خداوند را به زاری و التماس می خوانند و نسبت به فقرا، مسافرین در راه مانده، زنان بیوه و اقشار آسیب دیده محبت می ورزند".

از همین رو و در چارچوب اعتقادات مسلمانان، احیاء سنت حسنه نیکوکاری و کنش های خیر خواهانه، رحمت و عطوفت الهی را برای نیکوکاران به همراه دارد(15 p, Krafess,2005,)

اسلام ناب محمدی، پرچمدار معنویت، صلح، رفاه، نوع دوستی، خیر خواهی و توسعه انسانی است. در حدیثی به نقل از پیامبر اکرم(ص)آمده است: " اولین کسانی که از دروازه بهشت وارد می شوند خیرین و نیکوکاران هستند"(Alioune,2007, p,27).

اصل عدالت اجتماعی در اسلام نیز بر این نکته صحه می گذارد که فقرا و نیازمندان مطابق دستور خداوند کریم در ثروت و دارایی اغنیاء حقوق و سهمی معین دارند(6)؛ چرا که در چارچوب شریعت اسلامی همه چیز متعلق به ذات باریتعالی است و برازنده اوست که ثروت ها و دارایی هایی را به بعضی ارزانی داشته است و شایسته است که این صاحبان ثروت و دارایی در امور خیر پیش قدم باشند و به دیگران کمک کنند.

در متون اسلامی تأکید شده است که خداوند پذیرای بندگان مصلح و نیکوکاری است که نه تنها نماز را بجا می گذارند، بلکه در کارهای خیر و نیک پیشقدم هستند(Sami,2006, p,2).

وقف، سابقه طولانی در فرهنگ ملل و تمدن های تاریخ بشری دارد و مصادیق آن را می توان در فراعنه مصر جستجو نمود. در مصر قدیم، فراعنه، املاک و زمین هایی را برای راهبان اختصاص می دادند و در تمدن یونان باستان، آثار و نشانه هایی از وقف کتایخانه ها و مراکز آموزشی وجود دارد.

در سال های قبل از ظهور اسلام، مصادیق وقف و فعالیت های خیریه در سیره پیامبران الهی مشاهده می شود.

حضرت ابراهیم خلیل از پایه گذاران اولیه وقف بودند که در زمان حیات این پیامبر نهاد های امدادی و خیریه ای بنیان گذاشته شد که منابع اولیه آنها از طریق وقف می شدند. نکته قابل تأمل آن است که خیرین و نیکوکاران با اختصاص دارآیی و اموال شان به صورت وقف، از مالکیت بر آن اموال برای همیشه می گذارند و آن ها را صرف امور عام المنفعه می کنند(Bremer,2004, p,12)

تمدن اسلامی در بها دادن به وقف تأثیر قابل ملاحظه ای داشته است و الگوی اسلامی وقف باعث جلب توجه جوامع غربی شده؛ و در بسیاری از کشور های غیر اسلامی، به تبعیت از فرهنگ وقف در اسلام گام های بلندی در زمینه وقف دارایی ها برای اهداف بشر دوستانه و توسعه ای برداشته شده است.

در حال حاضر، در آمریکای شمالی، بسیاری از بنیاد های خیریه و مذهبی جزء اموال موقوفات هستند و ده ها هزار بنیاد خیریه هم اکنون در آمریکا فعالیت دارند.

دانشگاه آکسفورد تقریبأ بر اساس الگوی اسلامی وقف پایه گذاری گردید که سابقه وقف دارایی و اموال برای توسعه مراکز آموزشی برای اولین بار در جهان اسلام متداول گردید و دانشگاه اسلامی الازهر مصر نیز از الگوهای موفق دانشگاه های جهان هست که بر پایه موقوفات بنیان گذاری شد و از زمان تأسیس تا کنون بخش عمده ای از منابع مالی این مرکز آموزش عالی اسلامی، از طریق منابع و دارایی های وقف شده خیرین تأمین می شود.

وقف در کشورهای غربی به عنوان اعتقاد اسلامی(7)(یا بنیاد دینداری(8) ) مشهور است که شهروندان مسلمان با اختصاص دارایی و سایر موقوفات در برنامه های رفاه اجتماعی و کمک به اقشار آسیب پذیر تعهدات مذهبی شان را ادا می کنند تا رضایت پروردگار متعال را جلب نمایند.

منشأ این کنش خیر خواهانه و بخشش دارآیی و اموال نشان از ظرفیت اعتقادی و ایمان اسلامی دارد که مسلمانان با هدف قرب الهی و تأمین رضایت پروردگار دست به این اقدام نیکوکارانه می زنند و بخشی از اموال و دارایی های شان را برای رفاه دیگران اختصاص می دهند(Kuran,2001, p,843)

وقف در فرهنگ لغات عربی، به معنای نگه داشتن، حبس کردن و منع کردن است. واژه وقف در اسلام به معنای نگه داشتن و اختصاص دادن آن برای اهداف خیر خواهانه است. وقف معمولأ شامل کالاهای ماندگار و با داوام از قبیل املاک کشاورزی، تجاری و مسکونی و یا وقف کتابخانه ها، ماشین الات کشاورزی، دام ها، سهام و اندوخته ها و وجوه نقد است.

در اصطلاح فقه، وقف یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش و در مقابل منافع و سود حاصل از آن را در راه خداوند قرار دادن است که در واقع همان راه خدمت به مردم و گره گشایی مشکلات و سر و سامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان است.

وقف همان سلب استفاده شخصی از اموال و دارایی های فردی و اختصاص اصل و مزایای حاصله از آن برای اهداف معین است. مالکیت دارایی های وقف شده نمی تواند به شخص دیگری انتقال یابد؛ مگر تحت شرایطی خاص که بتوان آن را تبدیل به احسن ساخت و مزایای آن را برای اهداف مورد نظر اختصاص داد.

تفاوت عمده وقف با زکات و فطریه در احادیث و متون اسلامی در آن است که زکات و فطریه به عنوان یک فعالیت خیر خواهانه اجباری(9) (معرفی شده اند، در حالیکه صدقه و وقف در فرهنگ اسلامی نوعی فعالیت خیریه ارادی(10) ) مبتنی بر احساسات نوع دوستی هستند.

تفاوت صدقه و وقف در آن است که صدقه معمولأ اقدامی عادی است و شامل کمک های خیریه جاری و جزئی است؛ در حالیکه وقف نوعی کنش داوطلبانه و اختیاری است که صاحبان سرمایه، بخشی از دارآیی ها و اموال شخصی شان را برای فعالیت های خیریه وقف دائمی می کنند و از همین رو، وقف نوعی صدقه دائمی(11) و مستمر است.

به لحاظ ماهیت، وقف همانند سایر فعالیت های خیریه در قلمرو بخش داوطلبانه قرار دارد. اهداف و کاربردهای منافع حاصله از اوقاف می تواند صرف نهاد های آموزشی، یتیم خانه، ساخت و بهره برداری مساجد و گشترش سایر فعالیت های خیریه عام المنفعه شود.(Sadeq,2002, p,134).

در اسلام سه نوع وقف وجود دارد. 1- وقف مذهبی(12): اکثریت مساجد در جهان اسلام بیشتر از نوع وقف مذهبی هستند که توسط خیرین بنیانگذاری شده اند. بعلاوه املاک و دارایی های اختصاص یافته برای مساجد و حوزه های علمیه از همین نوع موقوفات مذهبی هستند.

2- وقف انسان دوستانه(13):
در وقف انسان دوستانه، موقوفات برای اهداف حمایت از فقرا و پیشبرد فعالیت های اجتماعی و منتفع ساختن توده عامه اختصاص می یابند. برای نمونه کتابخانه ها، مراکز آموزشی، خدمات بهداشتی، مراقبت از حیوانات، مراقبت از محیط زیست، فعالیت های توسعه فضای سبز، جاده سازی از این نوع موقوفات هستند و نهایتأ

3- وقف خانوادگی(14): نوع سوم وقف اشاره به موقوفاتی دارد که از سوی والدین به فرزندان و ورثه اختصا می یابد و مازاد درآمد بدست آمده برای فقرا هزینه می شود(Kahf,2000, p,1)

مطالعات و شواهد نشان می دهد سنت حسنه وقف و سایر فعالیت های خیر خواهانه در کشورهای اسلامی تابعی است از متغیر های مختلف که در مجموع می توان عوامل مذهبی از قبیل تقوا و ایمان قوی، عوامل فردی از قبیل شخصیت مهربان، روحیه سخاوت گری و پایگاه شغلی، سطح درآمد، میزان تحصیلات و شعور اجتماعی و سایر مولفه ها را از تعیین کننده های اقدامات خیریه از قبیل وقف دانست:

که آثار و نتایج این عمل خداپسندانه به طرح ها و برنامه های توسعه ای منجر می گردد و بخش قابل توجهی از اقشار نیازمند و بی بضاعت می توانند از این فرصت ها و خدمات اجتماعی بهره مند شوند.

شکل شماره 2 خلاصه ای از عوامل اثر گذار بر اقدام به فعالیت های خیریه و وقف به همراه آثار و نتایج این اقدامات را نشان می دهد(Sami, 2006, Krafess,2005 , Jennifer, 2004)
 

وقف، کارآفرینی اجتماعی و توسعه

یکی از شاخص های اصلی توسعه یافتگی جوامع، شاخص توسعه انسانی(15) است. توسعه انسانی روندی است که طی آن امکانات افراد بشر افزایش می آید. شاخص توسعه انسانی از متغیرهای آموزشی، بهداشتی و اقتصادی تشکیل شده است.

اهمیت آموزش به عنوان شاخص مهم در توسعه انسانی موجب شده است که نرخ باسوادی بزرگسالان(براساس دو سوم ارزش کل)و نیز میزان خام ثبت‌نام تحصیلی در تمام دوره‌های آموزش ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و عالی(براساس یک سوم ارزش کل)مورد استفاده قرار گیرد.

شاخص دیگری که در ترکیب شاخص نهایی توسعه انسانی دخالت دارد، امید به زندگی در بدو تولد است که سطح سلامت و بهداشت افراد جامعه را نشان می‌دهد. بسط و گسترش استعدادها و نیز انتخاب‌های انسانی در گرو عمر طولانی همراه با سلامت آنان است.

اهمیت بعد سرمایه فیزیکی و تأثیر آن بر توسعه انسانی منجر به استفاده از درآمد ناخالص داخلی سرانه شده است. این شاخص نمایانگر رفاه و سطح زندگی افراد جامعه است(ازکیا، 22ص1381). شواهد ارزیابی شاخص توسعه انسانی 2008 نشان می دهد که از میان 51 کشور اسلامی، فقط کشور های اسلامی برونئی، کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین شاخص توسعه انسانی بالایی دارند؛

در حالیکه 22 کشور اسلامی شاخص توسعه انسانی متوسط و 23 کشور اسلامی شاخص توسعه انسانی ضعیفی داشته اند(p,54 UNDP,2008)آن روی سکه توسعه انسانی، فقر و محرومیت قرار دارد که واقعیتی تلخ و ناگوار در دنیای معاصر بویژه در کشور های اسلامی و در حال توسعه است.

سهم عمده ای از شهروندان در این کشور ها با مشکلات فقر و محرومیت از قبیل گرسنگی و سوء تغذیه، محرومیت از بهداشت، و عدم دسترسی کافی به امکانات آموزشی و حقوق انسانی اولیه مواجه هستند.

ریشه این مصائب و بدبختی ها در جهان اسلام به خاطر نهادینه نشدن ارزش های اصیل اسلامی و عدم تحقق منویات اسلام راستین که منادی رفاه و توسعه انسانی است می باشد.

در جوهره تعالیم اسلامی، تلاش و کسب روزی حلال نوعی عبادت تلقی شده است و ساز و کار های فقر زدایی و توزیع ثروت از قبیل پرداختن زکات، صدقه، توجه به معیشت فقرا و ایتام، احسان و نیکوکاری با اقشار آسیب پذیر و از همه مهم تر سنت حسنه وقف نشان از ظرفیت و پشتوانه قوی فرهنگ اسلامی برای ارتقای توسعه انسانی در جوامع اسلامی است.

تجربه وقف در کشور های اسلامی نشان می دهد که موقوفات می توانند در تحقق اهداف مرتبط با توسعه اجتماعی و توسعه انسانی ایفای نقش کنند.

برای نمونه، خدمات شهری، آموزش و پرورش، بهداشت و درمان از شاخص های توسعه انسانی و اجتماعی هستند و گسترش فرهنگ وقف در زمینه های آموزش، بهداشت و رفاه اجتماعی تأثیر بسزایی در ارتقای توسعه انسانی و اجتماعی دارد.(Sami, 2006, p,6 )،

در مالزی شواهد نشان می دهد که کاربرد های وقف علاوه بر مصارف آن در زمینه های بهداشت و آموزش مصادیق زیادی از کاربرد وقف در تأسیس شرکت های تعاونی مسکن، شرکت های صنعتی، تأسیس کتابخانه ها، آزمایشگاه و مراکز پژوهشی وجود دارد که تأثیر مستقیمی بر ارتقای رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی این کشور داشته است(Ariff, 1991, p,73)

وقف به عنوان یک بنیاد خیریه اسلامی از طریق اختصاص اموال و دارایی ها برای اهداف خداپسندانه تحقق می یابد. در کشور های اسلامی پروژه های زیادی وجود دارند که از طریق موقوفات و دارایی های وقف شده از سوی خیرین اداره می شوند.

آثار و نتایج وقف می تواند در پروژه های انسان دوستانه، فرهنگی، اقتصادی، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و بسیاری دیگر از حوزه های رفاه اجتماعی تجلی یابد. به طور نمونه وقف چشمه های آب جهت مصارف عمومی، ساخت خانه برای محرومان، مکان های اقامات رایگان برای مسافران بی بضاعت، نگهداری پل ها، سازماندهی مراسم تشییع جنازه مردگان بی بضاعت، کمک به معلولان، تأمین مالی مراسم ازدواج جوانان نیازمند، ساخت و نگهداری دارالایتام و خانه های سالمندان از مصادیق کاربرد اموال و دارایی های وقف هستند. بعلاوهریال مصادیق زیادی از کاربرد موقوفات در زمینه های بهداشت و درمان و آموزش و پرورش وجود دارد.

بعلاوه بیمارستان های سیار و گروه های امداد پزشکی که روستا به روستا فعالیت می کنند از طریق اموال و دارایی های وقف شده اداره می شوند(16 Krafess,2005,p,). در بسیاری از کشورهای اسلامی بخش قابل توجهی از فعالیت های توسعه ای که در ذیل به نمونه هایی از آن اشاره می شود مبتنی بر منابع و دارایی های وقف شده انجام شده است:(Sadeq,2002,p,136)

1-نهاد های آموزشی نظیر مدارس ابتدائی، دبیرستان ها و همچنین تأسیس دانشکده ها و مراکز آموزش عالی(به طور نمونه در بنگلادش بیش از 8000 موسسه آموزشی بر پایه وقف ساخته شده است).

2-خانه های مراقبت و ایتام که محل نگهداری کودکان بی سرپرست و افراد فاقد سرپناه است و امکانات زندگی و تحصیل رایگان برای آن ها فراهم می شود.

3-تقریبأ اکثریت مساجد در بنگلادش به عنوان مراکز فرهنگی و اجتماعی خدمات عام المنفعه را به مسلمانان عرضه می کنند و حدود 120 هزار مسجد از طریق منابع وقف تأسیس شده است و فعالیت های آموزشی در این مساجد به صورت رایگان ارائه می شود. بعلاوه در مناطق روستایی بنگلادش، مساجد و مکتب خانه های آموزش تعالیم اسلامی بر پایه موقوفات اداره می شوند.

4-کلینیک ها و مراکز بهداشتی و در مانی از جمله فعالیت های خیریه مبتنی بر منابع موقوفات هستند. بنیاد همدردی(16) مبتنی بر طب گیاهی در کراچی که الگوی موفق استفاده از ظرفیت کمک های مردمی و موقوفات است.

همچنین این کلینیک از حمایت های مالی دانشگاه کراچی و موسسات خیریه و امدادی پاکستان، هندوستان و بنگلادش برخوردار است و خدمات پزشکی را در اختیار اقشار آسیب پذیر قرار می دهد.

5- فروشگاه و مراکز تجاری وقف شده که منبع درآمد زایی و تأمین منابع مالی برای پروزه های عام المنفعه و پروزه های خیریه هستند

6-سایر منابع و دارایی ها نظیر املاک مسکونی، کشاورزی و سهام شرکت ها و کارخانجات افزون بر اینها وقف می تواند به طور موثر تر برنامه های فقر زدایی را به روش های جدید و جامع تحقق بخشد.

در گذشته کاربرد موقوفات در ساخت و تجهیز عبادتگاه ها، تأسیس و نگهداری مراکز آموزشی و حوزه های بهداشت و درمان، تدارک غذا برای نیازمندان رایج بوده است،

اما هم اکنون کاربرد های وقف علاوه بر موارد پیش گفته حوزه های تأمین آب آشامیدنی برای حوزه روستایی یا شهری، محافظت از یک شهر، پرداخت مالیات همسایگان، عرضه مواد غذایی برای کودکان و.... را در بر می گیرد.

در سال های اخیر وقف وجوه نقد در بسیاری از جوامع اسلامی رایج شده است و بعضی از سرمایه داران مسلمان، وجوه نقدا مشخصی را به عنوان وام در اختیار متقاضیان وام قرار می دهند و بازگشت وام ها را صرف خدمات اجتماعی برای اقشار آسیب پذیر می کنند(Cizakca, 1995,p,324.)


در جمهوری اسلامی ایران ظرفیت های کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر اعتقادات و باور های اسلامی و ملی مردم وجود دارد.. تبلور اراده خیرین مدرسه ساز برای ساخت صد ها هزار کلاس درس و وقف آن برای فعالیت های آموزشی یکی از این ظرفیت هاست.

بنابر آمار رسمی مجمع خیرین مدرسه ساز کشور، نیکوکاران و افراد خیر با مشارکت گسترده خود در امر مقدس مدرسه سازی، بار سنگینی را از دوش دولت و وزارت آموزش و پرورش برداشته اند و تاکنون 33 درصد از مدارس کشور توسط خیرین مدرسه ساز کشور احداث شده است(17)

احداث، بهره برداری و مدیریت بیمارستان ها و درمانگاه های خیریه توسط خیرین و وقف آن برای بیماران نیازمند و مستحق و ارائه خدمات پزشکی رایگان یا با کم ترین تعرفه پزشکی در مقایسه با بمارستان های خصوصی نمونه دیگری از فرهنگ نیکوکاری و احیاء سنت حسنه وقف در میان مسلمانان ایران زمین است.

به طور نمونه بیمارستان فوق تخصصی رضوی مشهد نمادی برجسته از تبلور اراده انسانهای نیکوکار و الهام گرفته از آموزه های مکتب اسلام در حمایت از منزلت و کرامت بشری در زیباترین و ملموس ترین نوع آن از طریق وقف است(18)

آری می توان با ترویج فرهنگ احسان و نیکوکاری و احیاء سنت حسنه وقف، بخشی از نیازهای آموزشی، بهداشتی و رفاهی اقشار آسیب پذیر جامعه را برآورده ساخت و آهنگ رشد و توسعه انسانی کشور را شتاب بخشید.

نکته قابل توجه در زمینه کاربرد وقف در توسعه انسانی آن است که وقف به تنهایی و بدون توجه به مشارکت بخش های تجاری و دولتی تأثیر قابل ملاحظه ای نمی تواند بر توسعه انسانی داشته باشد.

بخش عمده ای از موقوفات و دارآیی های وقف شده از سوی سرمایه داران حقیقی و حقوقی بخش خصوصی و خانواده های پر درآمد به فعالیت های عام المنفعه و خیریه اختصاص می یابد و سود آوری بخش خصوصی در مقیاس گسترده و افزایش سهم درآمد خانوار ها به موازات پاییبندی به باور های مذهبی می تواند سهم مشارکت های داوطلبانه از قبیل وقف و کمک های خیریه را افزایش دهد.

بعلاوه دولت می تواند با معافیت های مالیاتی بر موقوفات، اعطاء تسهیلات و سایر سیاست های تشویقی زمینه مشارکت مردم را در چرخه عمران و توسعه کشور فراهم سازد و با تسهیل قوانین و مقررات وقف و واگذاری مدیریت موقوفات در قالب سازمان ها و نهاد های خیریه از ظرفیت های مشارکت خیرین و گروه های داوطلب برای توسعه و رفاه همگانی استفاده نماید.

این مثلث سه بعدی دولت، بخش خصوصی مبتنی بر سرمایه داری اسلامی و بخش خیریه و داوطلبانه اثرات جهانی، معنوی و اقتصادی زیادی را برای توسعه انسانی در جوامع اسلامی به همراه دارد.

در مدل چند بعدی توسعه، وقف به عنوان یکی از فعالیت خیر خواهانه اسلامی آراسته با ویژگی های تقوا و پارسایی، نوع دوستی و عدالت اجتماعی زیر ساخت مناسبی را برای ارتقای نوآوری و پویایی کارآفرینی اجتماعی و توسعه انسانی فراهم می سازد(Raj,2007,p,1)
 

نتیجه گیری و خلاصه

در این مقاله سعی بر ان شد تا اهمیت وقف و کاربرد آن در حوزه های توسعه ای مورد توجه قرار بگیرد.

تجارب عینی کشورهای اسلامی نشان می دهد که وقف توانسته است با توزیع ثروت در جامعه و بکارگیری دارایی ها و اموال خیرین در راستای اهداف انسان دوستانه و توسعه ای فرصت های دسترسی اقشار آسیب پذیر را به زیرساخت های اصلی توسعه فراهم سازد.

افزون بر این، با توسعه فرهنگ وقف و فعالیت های احسان و نیکوکاری و به موازات رونق بخش خصوصی و انتفاعی، از هزینه های انتقالی دولت کاسته می شود و بخش عمده ای از نیاز های جامعه در زمینه های آموزش و پرورش، آموزش عالی، بهداشت و درمان که بار سنگینی بر دوش دولت ایجاد می کند به نهاد های مردمی و خود مردم انتقال می یابد و چرخه توسعه انسانی کشور به موازات تحول در بخش دولتی و خصوصی به حرکت در می آید.
 

پی نوشت:

1- Social Entrepreneurship.
2- Charities.
3- Joseph Schum Peter.
4- Business Entrepreneurship.
5- SEKEM )Ancient Egyptian: vitality from the sun.
6- و فی أموالهم حق معلوم للسائل والمحروم" سورة المعارج: آیة 24 / 25.
7- Islamic Ttrust.
8- Pious Foundation.
9- Compulsory Charity.
10- Optional Charity.
11- Perpetual charity.
12- Religious Waqf.
13- Philanthropic Waqf.
14- Family Waqf.
15- Human Development Index.
16- Hamdard Foundation.
17- مصاحبه رئیس مجمع خیرین مدرسه ساز کشور، به نقل از روزنامه کیهان، مورخ 25/2/85.
18- به نقل از سایت بیمارستان فوق تخصصی رضوی به نشانی: http://www.razavihospital.com.

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: حبیب الله سالارزهی
این مقاله در تاریخ 1403/5/22 بروز رسانی شده است